પ્રાચીન મંદિરોમાં, અનોખી વારસો દેવ સોમનાથ મંદિર છે, જે સોમ નદીના કાંઠે સ્થિત છે, ડુંગરપુરથી 20 કિમી ઉત્તર-પૂર્વમાં છે, જે ભગવાન શિવની ભક્તિનું સ્થળ છે. બે સ્વયંભૂ શિવલિંગોની સાથે મંદિરમાં અનેક દેવી-દેવતાઓની મૂર્તિઓ પણ સ્થાપિત કરવામાં આવી છે. જો બારમી સદીમાં બનેલા દેવ સોમનાથ મંદિરને સ્થાપત્યનો મેળ ન ખાતો નમૂનો કહેવામાં આવે, તો તેમાં કોઈ અતિશયોક્તિ નહીં થાય. ઇતિહાસકારોના મતે, આ મંદિર રાજા અમૃતપાલ દેવ દ્વારા બનાવવામાં આવ્યું હતું. દેવ ગામ અને સોમ નદીના કાંઠે આવેલું હોવાથી આ મંદિર દેવ સોમનાથ તરીકે પ્રખ્યાત થયું હતું. કેટલાક લોકો તેને સોમનાથ મંદિરની પ્રતિકૃતિ માને છે, કારણ કે મંદિરની રચના ગુજરાતના સોમનાથ મંદિર જેવી છે. એમ કહેવા માટે કે મંદિરને પુરાતત્ત્વીય વિભાગનું સંરક્ષિત સ્મારક જાહેર કરવામાં આવ્યું છે, પરંતુ જાળવણીના અભાવને કારણે મંદિર હવે જર્જરિત હાલતમાં છે.
108 સ્તંભો પર ટકેલુ છે મંદિર
સોમ નદીના કાંઠે સ્થિત, ત્રણ માળનું મંદિર લગભગ 108 સ્તંભો પર ટકેલું છે. તેનો દરેક સ્તંભ કલાત્મક છે. થાંભલાઓ પર સુંદર કોતરણીઓ છે. વિશેષ વાત એ છે કે આ ત્રણ માળના મંદિરના નિર્માણમાં ક્યાંય પણ ચૂનો, મોર્ટાર અથવા પત્થરો ઉમેરવા માટે કોઈ કેમિકલનો ઉપયોગ કરવામાં આવતો ન હતો. મંદિરની ચણતરમાં, પત્થરો કાપીને એકબીજાને એવી રીતે લગાવી દેવામાં આવે છે કે તે એકદમ આગળ વધતા નથી.
માલવા શૈલીમાં બનેલુ છે મંદિર
પુરાતત્ત્વીય વિભાગ દ્વારા મૂકવામાં આવેલા શિલાલેખ પર લખ્યું છે કે માલવા શૈલીમાં બાંધવામાં આવેલું આ વિશાળ શિવ મંદિર 12 મી સદીમાં સ્થાનિક રાજપૂત શાસકો દ્વારા બનાવવામાં આવ્યું હતું. આ ત્રણ માળના મંદિરમાં ગર્ભગૃહ, અંતરાલ, સંપૂર્ણ ખલદર, સભામંડપ યોજના છે. તેમાં ત્રણ દિશામાં પ્રવેશદ્વાર છે. મંદિરમાં કેટલાક સ્થળોએ 14 મી સદીના અસ્પષ્ટ શિલાલેખો પણ છે. મંદિરના જગમોહનની છત પર પણ ખૂબ સરસ કોતરણી કરવામાં આવી છે. તે ખૂબ જ મનોહર છે, કલા વૈભવ જોવા માટે હજારો પ્રવાસીઓ ત્યાં પહોંચે છે. પુરાતત્ત્વ વિભાગ હેઠળ, આ મંદિર ઉમીપુર અને ડુંગરપુરની સીમાને જુદા પાડતા સોમ નદીના કાંઠે બનાવવામાં આવ્યું છે. મંદિરના પૂજારી નરેન્દ્ર પહાડ કહે છે કે આ મંદિર એક જ રાતમાં બનાવવામાં આવ્યું હતું. મંદિરના ગર્ભગૃહમાં સ્થાપિત બંને શિવલિંગ સ્વયંભૂ દેખાયા છે. પરંતુ મંદિરની શૈલી અને કદ જોતાં, તે અશક્ય લાગે છે. મંદિરમાં બે જગ્યાએ પત્થરના થાંભલાઓ પરના શિલાલેખો પણ છે, જે અસ્પષ્ટ છે. આ મંદિર તે સમયના શાસનકાળ દરમિયાન ગુજરાતના સોમપુરા કારીગરો દ્વારા બનાવવામાં આવ્યું હતું, પરંતુ તેમાં કોઈ સ્પષ્ટ શિલાલેખ નથી.
